Historia patchworku – część 1

Tradycja patchworku, to bogata w historię i formy dziedzina domowego rzemiosła. Łączona z pikowaniem zyskuje miano quiltu. Obecnie określenia patchwork i quilt stosuje się wymiennie. Technika zszywania elementów rozwijała się w wielu miejscach równocześnie, dlatego wskazanie jednoznacznie, gdzie została zapoczątkowana jest dla badaczy trudne do określenia. Istnieje kilka koncepcji jej pochodzenia, jednak w każdym przypadku podstawą była potrzeba użytkownika. Dopiero z czasem patchwork zyskał znaczenie sentymentalne a następnie stał się formą artystyczną. Na historię patchworku składa się wiele opowieści, wzmianek w dokumentach oraz przekazy ustne.
Teoria, że quilt przywędrował ze wschodu na zachód zyskuje wiarygodność ze względu na znaczny rozwój sztuki tekstylnej w Chinach czy w Indiach, wcześniej niż w Europie. Za przykład może posłużyć odnaleziony w grobowcu, w 1924 roku mongolski, quiltowy dywan, którego powstanie datuje się na I wiek n.e., bądź nawet na lata przed narodzeniem Chrystusa. Mógł służyć do pochówku lub zdobić podłogę namiotu wodza podczas jego żywota (Il. 1).

Potwierdzeniem wschodniej genezy europejskiego patchworku są także średniowieczne zbroje. Jedna z teorii zakłada, że w XI-XII wieku tkanina składająca się z wielu elementów, podszyta wełnianą otuliną stanowiła wypełnienie metalowej zbroi podczas wypraw krzyżowych. Ponadto rycerze przywozili ze Wschodu proporce i sztandary, które zdobione były znakami herbowymi na tłach, wykonanych z połączonych ze sobą fragmentów tkanin.

Technika patchworku w europejskim średniowieczu zyskała ogromną popularność, szczególnie w Wielkiej Brytanii, która stała się niekwestionowaną kolebką patchworku. Jedna z pierwszych wzmianek o quilcie, określanym jako część dóbr domowego użytku pojawiła się tam już w końcu XII wieku w jednym z dokumentów². Słowo patchwork, użyte w kontekście zespołu połączonych ze sobą elementów z surowców tekstylnych, można odnaleźć pod koniec XVII wieku, między innymi w inwentarzu domu zamożnego londyńczyka z 1695 roku.³ Innym źródłem, w którym znajduje się informacja o obecności patchworku wśród wyposażenia pomieszczeń, jest zapis zeznań w procesie karnym w Old Bailey w Londynie (sąd kryminalny). Sprawa dotyczyła kradzieży patchworków w formie poszewek z pokoi noclegowych.⁴ W inwentarzach pojawia się wiele wzmianek dotyczących underquiltu. Sugeruje to, że istniało kilka rodzajów quiltów, wykonanych z różnych materiałów, które stanowiły spójny komplet przeznaczony do przyodziania łóżka.⁵

Z drugiej połowy XVI wieku pochodzi wyjątkowy patchwork w stylu crazy, który należał do żony Williama Szekspira. Do jego stworzenia wykorzystano połyskliwe, kolorowe tkaniny. Styl ten polegał na swobodnym komponowaniu elementów i zyskał potem szczególną popularność w czasach wiktoriańskich oraz następnie w amerykańskich domostwach.⁶

Kolejne wzmianki, które obrazują zainteresowanie szyciem patchworków w Wielkiej Brytanii dotyczą tkanin odnalezionych w Bishop’s Castle na przełomie XVII i XVIII wieku. Stanowią one dary, przekazywane jako przejaw deklaracji wierności i lojalności królowi. Quilt stał się więc nośnikiem historii politycznych, a także świadkiem burzliwych, gwałtownych wydarzeń.⁷ Z drugiej jednak strony podstawową funkcją quiltu pozostawała ta utylitarna, pragmatyczna, związana z jego wykorzystaniem jako bielizna pościelowa lub narzuta na łóżko.

Prawdziwy rozkwit techniki patchworku przypadł na wiek XVIII, kiedy szyte były niemal w każdym domu. Wiązało się to z biedą, pauperyzacją i brakiem dostępności nowych (drogich) tkanin. W czasach przed epoką wiktoriańską patchwork ograniczał się do wykorzystywania odpadów tekstylnych do cerowania ubrań i pościeli. Kształty były nieregularne, uzależnione od posiadanych fragmentów odzieży nadającej się do ponownego wykorzystania.⁸ Wszystko, co pozostało po szyciu odzieży zbierano, następnie łączono odpady z owczą skórą. Powstawały barwne kołdry, dzięki którym zapewniano sobie ciepło podczas chłodnych nocy.⁹ To pragmatyczne działanie zaradnych gospodyń miało jednak i wymiar artystyczny. Z ubiorów, których czas przeminął odzyskiwano cenne kawałki jedwabiu, brokatu, welwetu, wstążki i koronki.¹⁰

W szkołach nauka patchworku składającego się z kwadratów była wstępem do lekcji geometrii. Tekst z 1885 r. zachęca rodziców: „Nigdy nie kupuj dzieciom matematycznych zagadek, możesz je nauczać i bawić, robiąc patchworki”.¹¹

Postrzeganie patchworku zmieniło się w drugiej połowie XIX wieku, w chwili zainicjowania importu tkanin z Indii. Zyskał rangę unikatowego wyrobu ponieważ tekstylia, barwne i bogato zdobione były jednocześnie bardzo kosztowne.¹² Wzmożone zainteresowanie importowaną bawełną indyjską, jak również gotowymi quiltami, spowodowało, że na początku XVIII wieku zakazano sprowadzania surowców ze wschodu. Władze kładły nacisk na rozwój rodzimego rynku tekstylnego. Dopiero w połowie wieku druk na tkaninie w Wielkiej Brytanii osiągnął wysoki standard, porównywalny z osiągnięciami Wschodu.

Oprócz napływu tkanin z Indii, konkurencją dla brytyjskiej produkcji były również wysoko cenione quilty francuskie, pochodzące z tego samego okresu, szczególnie z Marsylii, produkowane w dużych ilościach, w profesjonalnych warsztatach.¹³

Kobiety w Wielkiej Brytanii zapoczątkowały wspólne zszywanie patchworków. Zasiadały wokół wielkiej ramy i jednocześnie zszywały jedną narzutę (Il.2). Tego typu inicjatywy mogą przywodzić na myśl polską tradycję wspólnego darcia pierza.¹⁴ Zrzeszające się grupy nazwane zostały quilting bees, co oznacza pikujące pszczoły. Określenie to zostało wprowadzone w 1859 roku w słowniku Merriam-Webster, a „pszczoły” opisane zostały, jako grupa dam szyjących dla ubogich. Spotkania te miały na celu stworzenie patchworków przeznaczonych na przykład na aukcje charytatywne, czy potrzeby szpitali dziecięcych.¹⁵ Wybrane elementy fastrygowano do kanwy stanowiącej podstawę patchworku. Wykorzystywano ozdobne ściegi i kolorowe nici. Na koniec przystępowano do zdobienia guzikami, kokardkami, aplikacjami, kwiatami z jedwabiu, wstążkami, koralikami czy piórami. Często dodawano w kompozycji fragmenty tkanin jak również drobne przedmioty posiadające wartość pamiątkową i sentymentalną.¹⁶ Z czasem patchwork był wykonywany dla przyjemności, rzadziej z konieczności. Kobiety były odpowiedzialne za podtrzymywanie domowego ogniska, dbanie nie tylko o edukację swoich dzieci, ale również o ich odzież i wystrój domu.¹⁷ Tak zaczęły powstawać kapy, narzuty, bieżniki, poduszki, osłonki na imbryki do herbaty oraz inne elementy stanowiące wyposażenie wnętrz.¹⁸

W Wielkiej Brytanii tradycja szycia ręcznego utrwaliła się jeszcze zanim zaczęto posługiwać się maszyną do szycia. Nawet kiedy autorzy mieli możliwość posługiwania się nowymi technologiami, rezygnowali z niej na rzecz wyżej cenionej tradycji.19 Do dziś wielu twórców jest wiernych temu sposobowi łączenia elementów.

Quilty i quilting, jako zajęcie, zaczęły w XIX wieku pełnić również funkcję społeczną. Elizabeth Fry, działaczka i reformatorka więziennictwa zapoczątkowała szycie quiltów przez kobiety pozbawione wolności, jako sposób ich resocjalizacji. Utworzone w 1821 roku Towarzystwo Reformacji Więźniarek dostarczało potrzebnych materiałów. Podczas transportu drogą morską do Hobart 180 kobiet, pracowało nad Rajah quilt²⁰ (Il.3,4). Zaledwie 15 z nich miało doświadczenie krawieckie lub rękodzielnicze. Drobny napis, wykonany haftem krzyżykowym deklaruje, że quilt ten został wykonany przez więźniów dla The British Ladies Society „w podzięce za ich dobro”.²¹ Obecnie przechowywany jest w National Gallery of Australia i stanowi jednej z najważniejszych eksponatów australijskich tekstyliów.²²

Dalszą część tej interesującej historii będzie można poznać w następnym odcinku naszego cyklu – będzie tam między innymi o mężczyznach zajmujących się tą szlachetną sztuką.

Wszelkie uwagi i zapytania można kierować do prowadzącej projekt – Magdalena Gąsowska stowarzyszenie@polskipatchwork.pl

2 C. Houck, The quilt encyclopedia illustrated, tłumaczenie własne, Harry N. Abrams, New York 1991, s.6.
3 S. Prichard, Quilts 1700-2010: Hidden Histories, tłumaczenie własne, Untold Stories, Queensland Art Gallery and V & a Publishing, London 2013, s.41.
4 Ibidem, s.51.
5 Ibidem, s.24.
6 E. Marynowska, Patchwork czyli zszywanie skrawków, Wydawnictwo WATRA, Warszawa 1989, s.2.C. Houck, op.cit., s.6.
7 S. Prichard, op.cit., s.9, 14-15,17.
8 A. Hulbert, Patchworki, przekł. [ang] M.Malczyk Wydawnictwo RM, Warszawa 2004, s.6.
9 T. .Ealovega, Patchwork : 40 inspirujących projektów, przekł. [z ang] M. i T. Kucharscy, Elipsa, Warszawa 1997, s.6.
10 A. Hulbert, op.cit., s.6.
11 D. Duke, America’s Glorius Quilts, tłumaczenie własne, Park Lane, New York, 1989, s.178.
12 E. Marynowska,, op.cit., s.2.
13 S. Prichard , op.cit., s.31,45.
14 E. Marynowska, op.cit., s.6.
15 C. Houck, op.cit., s.26.
16 A. Hulbert, op.cit., s.7.
17 S. Prichard, op.cit., s.17.
18 A. Hulbert, op.cit., s.7.
19 T. Ealovega, op.cit., s.9.
20 S. Prichard, op.cit., s.93.
21 D. Ward, The Rajah Quilt, http://efrysouthernontarioregion.org/rajah-quilt [dostęp 4.03.2017].
22 R. Bell, About the Rajah quilt, http://nga.gov.au/rajahquilt/ [dostęp 4.03.2017].